Reklamy
Artykuł
Kinga Kocjan
Międzypokoleniowy przekaz kultury
- Dziedzictwo kulturowe rozumiemy, jako treści i dobra kulturowe, przekazywane (nadawanie i odbieranie) w czasie i przestrzeni, podlegające społecznemu wartościowaniu, zazwyczaj uważane za ważne i doniosłe zarówno dla teraźniejszości danej zbiorowości jak i dla jej przyszłości. Są to głównie takie elementy jak normy społeczne, wzorce działania, obyczaje, wierzenia, sposoby myślenia, wytwory materialne [1].
Przekaz dziedzictwa kulturowego, jak pisze Anna Szyfer [2] należy rozpatrywać na trzech płaszczyznach czasowych: historycznej, teraźniejszej i futurystycznej. Transmisja przekazu jest nieodzownym czynnikiem trwania kultury i dotyczy treści materialnych i symbolicznych. Bez tego procesu niemożliwym byłoby trwanie ciągłości zachowań. Przekaz kultury może odbywać się w dwóch miejscach. Pierwszym z nich jest rodzina, a drugą tworzy społeczność. W społeczności tradycyjnej przekaz kulturowy w znacznej mierze uzależniony był od pokolenia starszego, które to wskazywało na przyjęty wzór zachowań. Rolę taką odgrywały także osoby posiadające duży autorytet, takie jak nauczyciel lub też ksiądz. W pierwszym okresie życia to właśnie rodzina wpływa na przekazywane treści. Bardzo istotnym jest tu rodzaj rodziny, w jakiej wychowuje się jednostka. Jeśli rodzina nie posiada dziadków lub jest niepełna to przekaz wartości będzie niepełny [3]. Obok rodziny, na jednostkę oddziałuje także społeczeństwo władające zasobem wzorów i poddające tymże wzorom daną jednostkę. Aby przyjęte treści mogły być zrealizowane niezbędny jest proces internalizacji, czyli przyjmowania za swoje nabywanych wartości. Procesy te mają swój początek we wczesnej młodości i towarzyszą nam przez całe życie. Istotną kwestią w przekazywaniu treści kulturowych jest stosunek do własnej tradycji, który może wyrażać się na kilka sposobów:
- człowiek żyje tradycją, zna ją i pielęgnuje, a także uczestniczy w przekazywaniu jej młodszemu pokoleniu (postawa ta typowa jest dla pokolenia starszego);
- człowiek ma stosunek bierny do tradycji, jest jej statycznym uczestnikiem i w taki sam sposób bierze udział w jej przekazywaniu (postawa ta typowa jest dla pokolenia średniego);
- człowiek zna tradycję, ale ja krytykuje i nie przekazuje (postawa typowa dla młodego pokolenia, stykającego się z nowymi wzorami kultury);
- zasób tradycji jest przez człowieka nieakceptowany i negowany.
Według T.Rostowskiej [4] transmisja międzypokoleniowa w rodzinie uważana jest, jako jedno z najważniejszych uwarunkowań rozwojowych w okresie dzieciństwa. Należy rozumieć przez to: „przekaz, który dokonuje się miedzy pokoleniem starszym, a młodszym, w tym głównie między rodzicami, a dziećmi, w obrębie cech psychofizycznych, przy współudziale środowiska biologicznego i społecznego” [5]. Ujęcie takie odnaleźć możemy w wyjaśnianej wcześniej koncepcji Margaret Mead wyróżniającej trzy typy kultury: postfiguratywną, kofiguratywną i prefiguratywną. W pierwszym typie kultury pokolenie starsze przekazuje wartości młodszej generacji zaś w prefiguratywnej następuje zamiana ról i to dzieci staja się nauczycielami dla dorosłych. Kultura kofiguratywna zakłada, że zarówno pokolenie młodsze jak i starsze uczy się od rówieśników. Ewa Ogrodzka-Mazur [6] przyznaje, że istotnym wyznacznikiem transmisji międzypokoleniowej, która odbywa się w rodzinie jest: „przekaz treści i dóbr kulturowych w danym czasie i przestrzeni, określanych, jako dziedzictwo kulturowe wspólnoty rodzimej, wskazujący na sposób stawania się jej tradycji.” [7]. Badaczka podaje także, iż transmisja dziedzictwa kulturowego spełnia określone funkcje takie jak:
- przekaz tradycji;
- kształtowanie postaw;
- wzmacnianie roli kultury w rodzinie;
- budowanie poczucia stabilizacji;
- identyfikacja oraz wzrost poczucia wartości rodziny, jako malej grupy występującej na tle innych grup społecznych.
Podsumowując możemy powiedzieć, iż międzygeneracyjna transmisja kultury jest procesem odbywającym się przez całe życie człowieka i odbywa się poprzez takie procesy jak:
- identyfikacja
- socjalizacja
- wychowanie
Transmisji podlega szereg wartości, zachowań, postaw, kodów, symboli oraz roli społecznych.
Proces identyfikacji - rodzice, jako wzorzec osobowy
Na wstępie przytoczę definicję identyfikacji według nowego leksykonu PWN: „Identyfikacja to utożsamianie osoby(przedmiotu) z inną osobą(przedmiotem) wyrażające się przeniesieniem na ten nowy obiekt (przedmiot, osobę) stosunku uczuciowego żywionego do pierwotnego obiektu (osoby, przedmiotu).” [8]. Encyklopedia internetowa podaje, iż identyfikacja to „w psychologii utożsamianie się jednostki z innymi osobami, z grupami społecznymi lub wybranymi wzorcami osobowości. Przejmowanie od kogoś poglądów, przekonań, wartości moralnych, metod postępowania. Identyfikacja wynika najczęściej z silnych więzi uczuciowych łączących osobę utożsamiającą się z innymi osobami, np. dziecka z rodzicami, ucznia z nauczycielem, członka organizacji z ogółem członków. Silna identyfikacja prowadzi czasami do zaburzeń patologicznych, np., kiedy jednostka zaczyna się uważać za inną osobę” [9]. Zygmunt Freud natomiast uważał, że „identyfikacja zmierza do uformowania własnego człowieka na podobieństwo osoby obranej za wzór” [10].
Lazowick dzieli identyfikacje na trzy grupy. W pierwszej grupie osoba i model stanowią jedną osobę. Tę klasyfikację Lazowick nazywa pseudo-tożsamością (pseudo-identity) [11]. Druga grupa, która nosi nazwę imitacji, stanowi kopiowanie pewnych działań drugiej osoby. W trzeciej grupie mamy do czynienia ze zjawiskiem przyjmowania określonych wartości prowadzącym do zmiany osobowości. Behawiorystyczna koncepcja mówi, iż podmiot identyfikuje się z modelem w stopniu umożliwiającym wyuczenie się pewnych zachowań modela. J Rembowski proponuje przykład dziecka, które poprzez zabawę naśladuje rodziców. Początkowo jest to zjawisko całkowicie nieświadome i pozbawione celowości. Jednakże często bywa nagradzane, co powoduje tendencję do powtarzania.
Identyfikacja może przebiegać w różny w sposób i mieć różnorakie natężenie. Czynnikiem różnicującym jest motywacja. Aby posiąść cechy, jakimi obdarzony jest model (dana osoba) musimy zdać sobie sprawę na samym początku, iż posiada on cechy dla nas interesujące. Nasza motywacja ulega zwiększeniu w momencie, kiedy widzimy coraz to większe podobieństwo z osobą będącą modelem. Głównymi motywami w procesie identyfikacji, jakie wyróżnia J. Kagan [12] jest poczucie siły i panowania nad otoczeniem, a także miłość i afekt. Według badań D. Payne’ego i P. Mussena [13] chłopcy, którzy w ankietach określali swojego ojca mianem nagradzającego, częściej identyfikowali się z nim. Kolejnym motywem identyfikacji, o którym wspominałam, była miłość, czyli pragnienie uczucia ze strony drugiego człowieka. Przykładem tutaj mogą być relacje pomiędzy młodszym a starszym rodzeństwem, kiedy to młodszy brat naśladuje poczynania starszego brata, który zaskarbił już sobie miłość rodziców. Inny badacz, S. Stoke [14] wymienia kilka czynników, które jego zdaniem maja wpływ na proces, zasięg i moc identyfikacji. Wśród tych czynników wyróżnia:
- płeć wraz z jej predyspozycjami;
- nacisk grupy na identyfikowanie się z określonymi wartościami;
- stopień uczuć osoby, do której identyfikuje się osobnik;
- stopień znajomości pomiędzy osobą, a modelem;
- stopień zaspokojenia uczuć przez modela względem osoby;
- nastawienie osób postronnych do osoby, z którą identyfikuje się osoba;
- zdolność upodobnienia;
- silna potrzeba pokrywania się lub stania w sprzeczności z wymaganiami oraz ze wzorem osoby, z którym chcemy się identyfikować.
Rolę determinującą mogą mieć także w procesie identyfikacji predyspozycje związane z temperamentem.
Socjalizacja
Każdy z nas staje się człowiekiem poprzez interakcje z innymi ludźmi, uczy się funkcjonowania w społeczeństwie i przyswaja normy oraz reguły. Proces wprowadzania w kulturę nazywamy socjalizacją. Bez niego nie wiedzielibyśmy, co cenić, co jest wartościowe, czego przestrzegać i czego nie robić. Socjalizacja jest procesem mającym największe znaczenie we wczesnym dzieciństwie, jak mówi Jonathan Turner [15], ale także towarzyszy nam przez całe życie. Według Zigler i Child’a [16] socjalizacja to „proces , dzięki któremu indywiduum rozwija się poprzez transakcję z innymi ludźmi i wzorami społecznego zachowania i doświadczenia”. Badacze używają w definicji tej sformułowania "transakcja", określającego sprzężenie zwrotne pomiędzy nadawcą, a odbiorcą. Turner twierdzi, iż socjalizacja rozpoczyna się tuż po urodzeniu i jest procesem trwającym przez całe życie i składający się z oddziaływania wzajemnego zarówno biologii, kultury oraz interakcji z innymi ludźmi w strukturze społecznej [17].
Kłoskowska natomiast pisała o socjalizacji w następujący sposób: „(…) dokonuje się w obrębie określonych grup społecznych przekazywanie i przyjmowanie ustalonych sposobów zachowania, norm i modeli oraz pewnego zasobu wiedzy, odnoszącej się do otaczającej rzeczywistości” [18]. Autorka podkreśla, iż w procesie socjalizacji na treść przekazu składają się: sposoby zachowania, normy oraz stan wiedzy o rzeczywistości. Wyróżnia też trzy rodzaje kultury, które pozwalają zauważyć jak uwarunkowania społeczne, kulturalne oraz systemy wartości są przekazywane w różnych środowiskach. Pierwszy układ polega na bezpośrednim kontakcie i mowa tutaj o rodzinie, rówieśnikach. Drugi układ jest instytucjonalny, gdzie wyróżnić możemy szkołę, placówki kulturalne. W trzecim układzie podstawą są bezpośrednie przekazy, do których zaliczamy na przykład środki masowego przekazu. Socjalizacja w pierwszym z układów odbywa się we wczesnym dzieciństwie, kiedy to główną rolę odgrywają rodzice, rodzeństwo oraz najbliższa rodzina. Miller wspomina, iż w tym układzie rodzice komentują zachowanie dzieci, ich pierwsze doświadczenia i kształtują kontakty z otoczeniem zewnętrznym. Rodzice stają się mentorami, którzy opowiadają swojemu potomstwu o świecie, wyjaśniają treść przekazów pochodzących z telewizji [19].
W literaturze przedmiotu spotkać się możemy ze stosowaniem szerszego oraz węższego ujęcia procesu socjalizacji. Z. Krawczyk podaje, że w węższym znaczeniu pojęcie to odnosi się do wczesnych faz rozwoju jednostki, takich jak dzieciństwo i wczesna młodość [20]. Szersze znaczenie socjalizacji natomiast ujmowane jest, jako: „całokształt procesów wzajemnych oddziaływań jednostki i jej środowiska społeczno-kulturowego, trwających przez całe życie i obejmujących zarówno przyswajanie sobie wymogów tego środowiska i przystosowywanie się do nich, jak i przekształcenie go w rezultacie własnych działań” [21]. Pojecie socjalizacji w tym aspekcie obejmuje swym zasięgiem procesy akulturacji, czyli przekazywania dziedzictwa kulturowego, następującego z pokolenia na pokolenie, a także procesy wychowania.
Należy wspomnieć, iż proces socjalizacji ma ogromny wpływ na rozwój jednostki, a dokładnie na kształtowanie się składowych elementów osobowości. W toku socjalizacji jednostka uczy się społecznie aprobowanych sposobów na zaspokajanie podstawowych potrzeb i popędów, jak na przykład spożywanie posiłków o określonej porze dnia. W procesie tym także człowiek uczy się przeznaczenia pewnych przedmiotów i posługiwania nimi. Oprócz tego socjalizacja czyni człowieka zdolnym do opanowywania języka, symboli danej kultury, ekspresji i wyrażania swoich poglądów, myśli i emocji. W procesie socjalizacji jednostka uwewnętrznia powszechnie występujące wartości, normy i cele działania społeczności, której jest członkiem. Dzięki temu człowiek staje się zdolny do pełnienia ról społecznych oraz przyswaja sobie ideały osobowości przekazywane w czasie procesu wychowywania.
Wyróżnia się różnorodne mechanizmy oddziaływania społecznego na jednostkę w procesie socjalizacji. Najprostszym mechanizmem jest stosowanie nagród i kar. Poprzez to ludzie są zdolni do powtarzania danej czynności, zachowania, jeśli było wzmacniane pozytywnie w przeszłości lub go unikać, jeśli było sankcjonowane karą. Według Krawczyk wzory zachowań, które były głęboko zinternalizowane, w pewnym momencie same stają się źródłem nagród bądź kar. Przykładem mogą być zachowania pozytywnie akceptowane, które w pewnym momencie same w sobie stają się źródłem nagrody, kiedy mamy poczucie dobrego postępowania [22].
We wczesnym dzieciństwie szczególną rolę odgrywa naśladownictwo, polegające na wzorowaniu się na przykładzie płynącym z naszych rodziców i najbliższego otoczenia. Oddziaływania innych na jednostkę są wzmacniane poprzez mechanizm identyfikacji. Dla osób mających największy wpływ w procesie socjalizacji Herbert Mead wprowadził termin: „Znaczący inni” [23]. Według tego badacza, istnieją dwa mechanizmy wywierające największy wpływ na kształtowanie się osobowości i przyjmowanie ról. Są nimi: gra i zabawa, w których dziecko naśladuje zachowania i role rodziców. Mead twierdzi, iż osobowość tworzy się dzięki interakcji z innymi, a zdolności nabyte w procesie komunikacji jednostka przenosi w sferę relacji samej ze sobą.
W procesie socjalizacji mamy do czynienia z dwoma rodzajami kompetencji:
- kompetencja jednokulturowa – polega ona na przyswajaniu idei, przekonań, reguł, norm, wartości, symboli charakterystycznych dla jednej tylko, konkretnej kultury;
- kompetencja wielokulturowa (kosmopolityczna) – polega na znajomości i umiejętności stosowania wielu różnych wzorów życia i różnorodnych idei pochodzących z kilku kultur.
Oprócz tego wyróżnić możemy dwa etapy procesu socjalizacji szczególnie ważne ze względu na międzygeneracyjny przekaz kulturowy w rodzinie, a mianowicie jest to:
- internalizacja – proces psychiczny polegający na ,,uwewnętrznieniu’’ kultury, czyli przekształceniu jej wzorów w elementy osobowości – motywacje czy postawy
- eksternalizacja – przejawianie się ukształtowanych kulturowo treści osobowościowych – motywacji czy postaw – w konkretnych działaniach.
Wychowanie
Proces wychowania jest trwa przez całe życie. Początkowo jesteśmy podmiotem wychowania, co z biegiem czasu ulega zmianie i sami stajemy się wychowawcami. Ponieważ wychowanie jest zróżnicowanym fenomenem ludzkiego życia, bardzo ciężko stworzyć jednolitą i ujmującą całościowo całokształt zjawiska definicję, dlatego posłużę się kilkoma definicjami. Pierwsze pojęcie wychowania możemy odnaleźć w słowniku języka polskiego S. B. Lindego. „Wychować" znaczy tam tyle, co: (1) "wyżywić aż do wzrostu", "odchować", "wykarmić, wyżywić, dać dostateczne wyżywienie"; (2) "wychowywać młodego człowieka, wychowanie, ćwiczenie i naukę mu dawać, kształtować go na człowieka" [24].
W późniejszych słownikach pojęcie wychowania definiowane jest następująco: „wychowanie to naturalny proces uwarunkowany mechanizmami niezależnymi od człowieka, lecz ściśle związanymi z jego społeczną naturą oraz wrastaniem w nowe sfery kultury".
Podstawowym zadaniem wychowania w ujęciu R. Shultza [25] jest zapewnienie ciągłości i trwałości bytu społeczno-kulturowego. Dzięki odpowiednim mechanizmom istniejący zasób kultury może zostać przekazany następnym pokoleniom w procesie międzygeneracyjnej transmisji kultury. Zespół zjawisk składający się na mechanizm międzygeneracyjnej transmisji kultury możemy zapisać za pomocą następującego układu kategorii:
- źródło kultury, którym może być społeczeństwo, określona grupa społeczna bądź jednostka sama w sobie;
- funkcje przekazu kulturowego, zaliczyć tutaj możemy potrzeby egzystencjalne jednostek, które mogą być zaspokajane przez komunikowanie;
- odbiorca kultury - może nim być dorastające pokolenie lub też poszczególne jednostki;
- kultura;
- proces przekazu - to sposób, w jaki elementy kultury są przekazywane od źródła do odbiorcy przekazu;
- efekty przekazu - to rezultaty przekazu, jakie zachodzą na poziomie osobowościowym;
- kontekst procesów komunikowania się - jest to całokształt warunków, w jakich przebiega proces transmisji kultury [26].
Możemy na podstawie wcześniejszych rozważań zauważyć, że proces wychowania, w którym uczestniczymy przez całe życie jest ściśle związany z procesem transmisji kultury.
- Autorka jest psychoterapeutką, współzałożycielką witryny www.centrumpsychoterapii.eu oraz pedagogiem społeczno-opiekuńczym. Obecnie kształci się na kierunku psychologii na miedzynarodowych studiach w State University - Higher School of Economics w Moskwie oraz pisze pracę doktorską z zakresu międzygeneracyjnej transmisji kultury i tradycji.
Opublikowano: 2009-12-12